Omgaan met laaggeletterdheid in de zorg
In Nederland zijn 2,5 miljoen mensen laaggeletterd: dat is 1 op de 6 personen. Iemand is laaggeletterd als hij grote moeite heeft met lezen, schrijven en/ of rekenen[1]. “Het gaat om een omvangrijke groep mensen die het lastig vindt om informatie te interpreteren. Dat geldt ook voor bijsluiters, bijvoorbeeld over het juiste gebruik van een inhalator. Het gevolg is dat medicatie vaak niet goed wordt gebruikt.” Titia Klemmeier, al bijna twintig jaar werkzaam als longverpleegkundige bij het Martini Ziekenhuis in Groningen, vertelt over de visuele stap-voor-stap-instructie die speciaal is ontwikkeld voor longpatiënten.
Vicieuze cirkel van foutief medicijngebruik
Ongeveer zestig tot zeventig procent van de longpatiënten maakt essentiële fouten tijdens het inhaleren2. Hierdoor zijn zij minder vaak therapietrouw en meer gevoelig voor infecties, ziekenhuisopnames, kortademigheid en benauwdheid. “Er zijn op dit moment zo’n 23 protocollen voor mensen die een inhalator gebruiken en die verschillen nogal van elkaar. Bij de ene moet je krachtig inhaleren, bij de andere juist niet. Als iemand dit niet volledig begrijpt en daardoor zijn medicatie niet juist gebruikt, dan heeft dit niet het gewenste effect. Vaak wordt er dan gezocht naar een alternatief, dat opnieuw niet correct wordt toegepast. Zo kom je in een vicieuze cirkel terecht. Het is aan zorgverleners om beter uit te leggen wat de juiste inhalatietechniek is en hoe de inhalator het beste kan worden gebruikt. De materialen die wij opstelden dragen hieraan bij.”
Patiëntenkaarten met instructies
Titia is medeoprichter en coördinator bij de Stichting Inhalatie Medicatie Instructie School (IMIS). De stichting heeft tot doel om landelijke kwaliteit en uniformiteit in instructies en materialen aan te brengen, zodat longpatiënten inhalatiemedicatie adequaat kunnen gebruiken. De materialen zijn gebaseerd op de protocollen die de Long Alliantie Nederland (LAN) heeft opgesteld. In de alliantie zijn alle zorgverleners en organisaties vertegenwoordigd die iets te maken hebben met longaandoeningen. “De protocollen zijn onderbouwd door wetenschappelijke inzichten, bijvoorbeeld wat betreft de beste manier van inhaleren. Vervolgens zijn er patiëntmaterialen gemaakt. Op patiëntenkaarten wordt per inhalator in beeld gebracht hoe ermee geïnhaleerd moet worden. Alle specifieke aanwijzingen zijn zichtbaar gemaakt met plaatjes en voorzien van beknopte tekst in een handige klapper. Op de achterkant staat hoe de inhalator schoongemaakt kan worden, hoe je hem gebruiksklaar maakt en informatie over de houdbaarheid. Ook staat beschreven welk medicijn erin zit en hoe vaak per dag de inhalator moet worden gebruikt.”
Stapsgewijs goed inhaleren
“In de aanvullende app Inhalatoren, voor iPad en Androidtablet, zijn de inhalatie-instructies terug te vinden. Daar gaan wij op de poli met de patiënt doorheen. We laten het filmpje zien, dat stap voor stap de inhalatietechniek laat zien. We bespreken de reden waarom het belangrijk is om bijvoorbeeld helemaal uit te ademen. Als mensen eenmaal begrijpen waarom ze iets moeten doen, dan is het logischer om het werkelijk toe te passen.” Als longverpleegkundige demonstreert Titia eerst hoe de inhalator gebruikt moet worden. Daarna mag de patiënt aan haar uitleggen hoe hij inhaleert. “Een patiënt vertelt mij aan de hand van de aanwijzingen en het stappenfilmpje hoe hij dit doet en oefent ter plaatse zodat ik tips kan geven. Het kan zijn dat de inhalator niet helemaal werkt bij een patiënt, omdat hij er gewoonweg niet mee uit de voeten kan. Dan zoeken we een andere inhalator. Het belangrijkste is dat de patiënt zijn medicatie goed kan innemen.” Om hierbij extra te ondersteunen kan het instructie-filmpje via een QR-code ingescand worden vanaf een instructiekaart en in de Mijn spreekkamer-app op de telefoon worden gezet. Zo hebben mensen het filmpje altijd bij de hand als geheugensteuntje.
Bewust omgaan met laaggeletterdheid
Stichting IMIS hield er tijdens de ontwikkeling van de materialen rekening mee dat deze voorzien werden van duidelijke afbeeldingen en weinig tekst. “Stichting IMIS geeft instructies en wij proberen deelnemers aan onze scholingen bewust te maken dat laaggeletterdheid in Nederland bestaat. Die bewustwording creëren we bij trainers én deelnemers, zoals huisartsen, apothekers, longartsen (in opleiding), apothekersassistenten, praktijkverpleegkundigen, longverpleegkundigen. Eigenlijk iedereen die met longinhalatie-instructie te maken heeft.” Expertisecentrum voor Gezondheidsverschillen Pharos geeft trainingen hoe zorgverleners in het veld met laaggeletterdheid om kunnen gaan. “Zo kun je de patiënt bijvoorbeeld tijdens het invullen van eventuele formulieren rechtstreeks vragen: kan ik u daarbij helpen? Dan creëer je een opening. Na het geven van de inhalatie-instructie kun je nagaan: “Heb ik het u wel goed uitgelegd? Wat gaat u thuis hierover vertellen?”. En een hele goede tip van Pharos is om niet te vragen of iemand nog vragen heeft. Beter kun je dit anders insteken: “Welke vragen heeft u?” Zo durven mensen eerder onduidelijkheden uit te spreken. De doelgroep is doorgaans onzeker omdat ze schaamte voelen vanwege hun laaggeletterdheid.”
Significante resultaten
De patiëntenkaarten zijn inmiddels ongeveer drie jaar beschikbaar. De volgende stap is om samen met Pharos te kijken wat er verbeterd kan worden in het kader van laaggeletterdheid. “We hebben in 2016 onderzoek gedaan onder honderd patiënten in het ziekenhuis, waarvan vijftig met astma en vijftig met COPD. De ene groep kreeg de reguliere uitleg over de inhalator. De andere groep werd aan de hand van de patiëntenkaart stap voor stap door het gebruik meegenomen, kreeg uitgelegd waarom de adem ingehouden moet worden en waarom uitademen zo belangrijk is. De patiënten werden weken later met een checklist uitgevraagd en wat bleek? De patiëntenkaartgroep scoorde 38% hoger op goed gebruik dan de controlegroep. Na anderhalf jaar hebben we die patiëntengroep weer gezien. Door overlijden of afhaken zijn veertig van de honderd patiënten afgevallen. Toch is er wederom een significante verbetering te zien in het inhalatorgebruik3. We gaan in samenwerking met Pharos en het Longfonds kijken naar de mogelijkheden om de patiëntenkaarten nog verder te verbeteren.”
Bronnen
- Bron: Stichting Lezen & Schrijven: https://www.lezenenschrijven.nl/over-laaggeletterdheid
- Sanchis et al 2016 Chest